وجود آثار کینه در دل انسان ها می تواند به شدت روابط اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهد، زیرا از آثار کینه این است که فرد از رحمت و بخشش الهی دور می شود و در نتیجه آثار کینه به زنجیری تبدیل می شود که انسان را به گذشته و زخم های آن بند می زند.

اسلام بر این نکته تأکید دارد که با دوری از آثار کینه و پرورش روحیه بخشش و گذشت و محبت، می توان به آرامش واقعی دست یافت و بدترین آثار کینه را از دل ها زدود. بنابراین، در آموزه های اسلامی، زدودن آثار کینه با توبه و بخشش ممکن است و این امر نه تنها به فرد، بلکه به جامعه نیز کمک می کند تا از آثار کینه رهایی یابد.

انسان را انسان گویند چون انسان ها با هم انس دارند و لازم است که با هم نزدیک باشند. عامل نزدیکی انسان ها به هم، محبت است. محبت انسان ها را در روزگار زندگی به هم گره می زند. عامل بر هم زننده محبت، بغض و کینه است. در خطبه 86 نهج البلاغه، امام علی (ع) کینه توزی را موجب نابودی خیر و برکت می داند. در این مقاله به بیان و شرح رذیلت اخلاقی کینه توزی با توجه به خطبه 86 نهج البلاغه می پردازیم.

اثر شوم کینه توزی در خطبه 86

امیر مومنان علی (ع) در خطبه 86 در ضمن موعظه و اندرز، یکی از سخنان پیامبر (ص) را در گفتارش می آورد و آن اینکه می فرماید:

«وَ لَا تَبَاغَضُوا فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ»؛[1] بغض و کینه در دل راه ندهید، چرا که کینه توزی موجب نابودی هر گونه خیر و برکت است.

مراقب ورود کینه و دشمنی بین مسلمین باشید!

مومنین باید با همدیگر برادر باشند و چون یک روح در جسم های گوناگون زندگی کنند تا همواره شاد باشند و به صفای زندگی برسند. در اسلام از هر امری که موجب کینه توزی بین مسلمین می شود، جلوگیری شده و به عکس هر گونه امری که موجب صمیمیت می گردد، به آن توصیه شده است.

پیامبر (ص) فرمود: ماه رجب، ماه «اصبّ» (ریزش رحمت) است و ماه شعبان، ماهی است که در آن خیرها، منشعب و پخش می گردد. وقتی ماه رمضان شد، در روز اول، شیطان های یاغی به زنجیر بسته می شوند و در هر شب، هفتاد هزار نفر آمرزیده می شوند.

وقتی که شب قدر فرا رسید، خداوند در این شب به اندازه آنچه در ماه رجب و شعبان و ماه رمضان تا روز متصل به شب قدر آمرزیده است، می آمرزد. مگر کسی که میان او و برادر (ایمانی اش) کینه باشد، خداوند متعال می فرماید: به آن ها مهلت دهید تا آشتی کنند (اگر آشتی نکردند مشمول این همه وسعت آمرزش الهی نخواهند شد).[2]

در آخرين بخش از خطبه 86، امام (ع) نسبت به شش صفت، از صفات رذيله شديداً هشدار مى دهد (ريا، هم نشينى با هواپرستان، دروغ، حسادت، عداوت و دشمنى و آرزوهاى دور و دراز) و در کنار هر يک از اين صفات، اشاره پر معنايى به زيان هاى آن فرموده است. در پنجمين مرحله نسبت به عداوت و دشمنى هشدار مى دهد؛ مى فرمايد: «وَلاَتَبَاغَضُوا فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ»؛[3] کينه يکديگر را در دل نگيريد که خير و برکت را از ميان مى برد.

تعبير به «تَبَاغَضُوا» اشاره به اين است که خصومت ها و عدوات ها معمولاً دوجانبه است و پاسخ خصومت، خصومت است. «حالِقَه» از مادّه «حَلْق» در اصل به معناى تراشيدن موى سر يا بدن است و «حالقه» به سال قحطى و پرمشقّت که خير و برکت را از ميان مى برد، اطلاق شده و به مرگ و مانند آن که همه چيز را از ميان مى برد نيز، گفته شده است.

خصومت ها هرگونه خير و سعادت را از بيخ و بن بر مى کند؛ چرا که ريشه هر خير و سعادتى، تعاون و همدلى و همکارى افراد جامعه با يکديگر است و اين کار بدون محبّت و دوستى، ميسّر نيست.

توحید؛ ریسمان الهی و ضامن وحدت مسلمانان

آثار کینه و دشمنی بین اهل ایمان، تفرقه است. اگر فکر و ذهن ما به دنبال دشمنی باشند، دیگر نمی توانیم به روی تلاش های مثبت تمرکز کنیم و نیروهای ما در جهت سازندگی و آبادانی مصرف نمی شود و هرز می رود. کینه و دشمنی چه در خانواده، چه در جامعه منجر به تفرقه می گردد و محبت باعث وحدت و خیر و برکت و امنیت.

قرآن کریم مسلمانان را به محبت و وحدت امر می کند و از پراکندگی و تفرقه نهی می کند:

«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»؛[4] و همگی به ریسمان خدا (قرآن و اسلام، و هر گونه وسیله وحدت)، چنگ زنید و پراکنده نشوید.

ریسمان الهی همان توحید است، که شما را از دشمنی و کینه که قبل از اسلام به آن گرفتار بودید نجات داد، به آن چنگ بزنید و از نعمت خداوند که به سبب آن انس و الفت بین شما برقرار شده و با هم برادر شدید جدا نگردید.

وسوسه شیطانی ای به نام کینه توزی

بنا بر مفاد این آیه، بغض و کینه و دشمنی از خلق وخوی های جاهلیت و از دام های شیطان است:

«إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ»؛[5]

شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد.

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ»؛[6]

ای کسانی که ایمان آورده اید، همگی در صلح و آشتی درآیید! و از گام های شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست.

شیطان، دشمن قسم خورده انسان، آتش کینه و حسد را در دل مومنین شعله ور می سازد. متاسفانه اگر مومنان بجای دشمنی با شیطان، نسبت به هم کینه توزی کنند، عزت و اقتداری که زیر سایه اسلام بدست آورده اند را از دست می دهند.[7]

آثار کینه توزی

از مخرب ترین آثار کينه توزی، حسد، قطع رابطه، آزار رساندن به ديگران با دشنام، غيبت، دروغ، تهمت و استهزاء و حتی قتل نفس است. اگر این موارد هم در نظر نگیریم، همين که کينه توزی باعث می شود، شخص هرگز نتواند به دیگران کمک کند یا از خود فداکاری و محبت نشان دهد، باعث می شود بر آن باشیم تا کینه را از دل ها بزداییم.

جامعه و افراد به هم پیوند خورده اند، بنابراین اگر افراد جامعه در صدد همدلی و همراهی با یکدیگر نباشند و خود را از عوامل انحطاط اخلاقی نجات ندهند، جامعه را به سمت تباهی خواهند کشید. اگر دشمنی و کینه توزی در جامعه ای شایع گردد، آن جامعه سرنوشتی جز هلاکت نخواهد داشت.

لزوم وجود صمیمیت در جامعه اسلامی

همانگونه که در نهج البلاغه آمده، براستی کینه توزی موجب سلب برکت خواهد شد، هم برکت های دنیوی مانند اتحاد، شادابی، آرامش و … و هم برکت های اخروی که پاداش های بهشت و رضوان الهی است. بنابراین اگر می خواهیم این برکت ها از ما محو و نابود نشود، بجای کینه توزی، با هم صمیمی و با صفا باشیم.

هدف امام علی (ع) همین است، با این توضیح که این صفا و مهر باید در فرد فرد جامعه و در جامعه های مسلمان نسبت به هم باشد و همه مسلمانان بر ضد شرک و کفر یک دست شوند، چنان که قرآن می فرماید: «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ»؛[8] محمد (ص) رسول خدا است، آنان که با او هستند، با دشمنان خشن و بین خود مهربان می باشند.

حضرت علی (ع) می فرماید: «إِيَّاكُمْ وَ اَلْمِرَاءَ وَ اَلْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا يُمْرِضَانِ اَلْقُلُوبَ عَلَى اَلْإِخْوَانِ وَ يَنْبُتُ عَلَيْهِمَا اَلنِّفَاقُ»[9] از جدل و خصومت با مردم برحذر باشید زیرا این دو حالت قلب انسان را نسبت به برادران ایمانی بیمار می کند و نفاق و دورویی را در دلها می رویاند.

نتیجه گیری

شخصی که به خدای رحمان و رحیم باور دارد، شایسته نیست که قلبش جایگاه کینه و بغض به بندگان خدا باشد. وقتی آثار کینه و بغض بین افراد خانواده ظاهر شود، گاهی منجر به دشمنی بین آن ها گردیده و این دشمنی ممکن است سالها ادامه یابد و نتیجه ای جز دور شدن این افراد از هم نخواهد داشت.

در مقیاس بزرگتر از آثار کینه توزی در جامعه، از بین رفتن وحدت مسلمین و آسیب پذیری آن ها در برابر دشمنان واقعی است. در همین راستا و با توجه به سخن امام علی (ع) در مورد عدم ادامه کینه و دشمنی در روابط که منجر به از بین رفتن هر گونه خیر و برکت در زندگی می گردد، مشخص است که رعایت این توصیه اخلاقی تا چه حد می‌تواند در بهبود روابط بین افراد جامعه موثر باشد.

درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد / نهال دشمنی بر کن که رنج بی شمار آرد

پی نوشت ها

[1] . شریف الرضی، نهج البلاغة، خطبه 86.

[2] . حر عاملی، وسائل الشيعة و مستدركها، ج7، ص288.

[3]. شریف الرضی، نهج البلاغة، خطبه 86.

[4] . آل عمران، 103.

[5] . مائده، 91.

[6] . بقره، 208.

[7] . رایة الهدی، بررسی خطبه 86 نهج البلاغه، فصلنامه شمیم نرجس، ش29.

[8] . فتح، 29.

[9] . کلینی، کافى، ج3، ص409.

منابع

1. قرآن کریم.
2. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعة و مستدركها، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، 1424 ق.
3. رایة الهدی، بررسی خطبه 86 نهج البلاغه، فصلنامه شمیم نرجس، ش29.
4. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

منبع مقاله | با اقتباس از:

1. محمدی اشتهاردی، محمد، گفتار پیامبر (ص) در نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1364.
2. مکارم شیرازی، ناصر، پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1375، ج3، ص 538-527