شکرگزاری خداوند متعال به معنای قدردانی و حق شناسی بابت تمام نعمت ها و موهبت هایی هست که خدای توانا به انسان عطا نموده است. شکرگزاری در کلام گهربار امام علی (ع)، زینت ثروت و توانگری انگاشته شده است. چگونه انسان باید شکرگزاری را بجا آورد؟ آیا شکرگزاری آثاری هم برای انسان به همراه دارد؟ کسی که به فقر و گرفتاری مبتلا است می تواند انگیزه ای برای شکرگزاری داشته باشد؟ پاسخ این سوالات را در ادامه مقاله می جوییم.

انواع شکرگزاری

شکرگزاری در واقع قدردانی و سپاس گزاری از نعمات خدای متعال است. شکر به سه شکل  لسانی و عملی و قلبی انجام می گیرد:

(1) شکرگزاری لسانی: شکرگزاری لسانی به شکری می گویند که انسان از طریق زبان شکر را به جا می آورد و نعمت های پروردگار را ذکر می کند.

(2) شکرگزاری عملی: شکرگزاری عملی به شکری می گویند که انسان با انجام فعلی که مطابق میل و دستورات خداوند است آن را به جا می آورد.

(3) شکرگزاری قلبی: شکرگزاری قلبی یعنی رضایت قلبی داشتن نسبت به پروردگار و این که انسان همه نعمت ها را از خدای متعال بداند.

راهکاری برای شوق به شکرگزاری

امام علی (علیه السلام) در توصیه های خود به حارث همدانی می فرمایند: «أکثِر أن تَنظُرَ إلی مَن فُضِّلتَ عَلَیهِ، فإنَّ ذلِک مِن أبوابِ الشُّکرِ»؛[1]بیشتر به افراد پایین تر از خود نگاه کن، زیرا این کار درهای شکر را بر روی تو می گشاید.

 بدیهی است هنگامی که انسان به زیردست خود نگاه کند و فزونی نعمت‌های الهی را بر خود بنگرد، از فضل و رحمت الهی بیشتر خشنود می ‌شود و زبانش به شکر پروردگار گشوده خواهد شد و عملش نیز نشانی از شکر دارد.

اما هرگاه به برتر از خود نگاه کند ممکن است خود را از محرومان جامعه تصور کند، هرچند امکانات زیادی داشته باشد و این امر سبب می ‌شود در دل به خداوند معترض گردد، وسوسه‌های شیطان شروع و درهای ناسپاسی به رویش باز شود.

شبیه همین سخن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در وصایایش به ابوذر غفاری (رحمه الله) دیده می ‌شود که فرمود: «انْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ تَحْتَکَ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقَکَ فَإِنَّهُ أَجْدَرُ أَنْ لَا تَزْدَرِی نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکَ»؛[2] به زیر دستانت نگاه کن و به بالا دستان منگر که این سبب می ‌شود به نعمت‌های پروردگار اعتراض نکنی.

متأسفانه غالب مردم دیدشان بر خلاف این دستور است؛ پیوسته به بالا دستان نگاه می ‌کنند و زبان به اعتراض می ‌گشایند و شکر پروردگار را فراموش می‌ کنند؛ نه تنها وظیفه خود را در مقابل خداوند انجام نمی دهند، بلکه این امر سبب سلب آسایش و آرامش از آنها می ‌شود و هر قدر امکانات بیشتری پیدا کنند باز هم از زندگی خود راضی نیستند و خود را خوشبخت نمی دانند و این بلای بزرگی است.

البته اگر این کار در مورد مسائل معنوی صورت گیرد بسیار خوب است؛ مثلا انسان هرچه عبادت انجام می‌ دهد خود را با کسانی مقایسه کند که از او عابدتر و زاهدترند و عمل خود را ناچیز ببیند نه اینکه به افرادی نگاه کند که رابطه آنها با خدا بسیار ضعیف است و خود را خوشبخت ببیند و از عمل ناچیز خود اظهار رضایت کند.[3]

شکرگزاری خداوند از بندگان

خداوند در قرآن کریم در برخی آیات از بندگان سپاسگزاری می کند؛ فرق سپاسگزاری ما با خداوند در این است که بر خدا واجب نیست که از اعمال بندگانش قدردانی نماید بلکه خدای متعال از روی لطف از بنده خویش قدردانی می کند.

اما شکرگزاری بندگان از خداوند تعالی واجب عقلی است؛ زیرا خدای متعال به بندگان نعمت های فراوانی داده است به خاطر همین است که علمای علم کلام می گویند شکر منعم واجب است.  به عنوان مثال خداوند در قرآن کریم می فرماید: «مَّا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا»؛[4] ﺍﮔﺮ ﺷﻜﺮﮔﺰﺍﺭِ ﻧﻌﻤﺖ‌ﻫﺎی ﺧﺪﺍ ﻭ ﺑﺎﺍﻳﻤﺎﻥ ﺑﺎﺷﻴﺪ، ﭼﺮﺍ ﺧﺪﺍ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺬﺍﺑﺘﺎﻥ ﻛﻨﺪ؟! ﺧﺪﺍ ﻛﻪ ﻗﺪﺭﺷﻨﺎسی ﺁﮔﺎﻩ ﺍﺳﺖ.

آثار و نتایج شکرگزاری

(1) نشانه ایمان: امام علی (علیه السلام) درباره صفت مومن می فرماید: «الْمُؤْمِنُ شَکُورٌ صَبُورٌ»؛[5] مومن شکر گزار و صبور است.

(2) نشانه تقوا: امام علی (علیه السلام) در خطبه (همام یا متقین) شکر گزاری را یکی از ویژگی های متقین بیان می کنند و می فرمایند که انسان با تقوا روز را به پایان می برد در حالی که همّ او شکرگزاری است.[6]

(3) وسیله ابتلا و آزمایش: امام علی (ع) می فرمایند: «لِیَخْتَبِرَ بِذَلِکَ الشُّکْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِیِّهَا وَ فَقِیرِهَا»؛[7] با وسعت روزی و یا تنگی روزی شکر و صبر غنی و فقیر را آزمایش می کند. با توجه به فرمایش امام علی (علیه السلام) خداوند شکر را وسیله آزمایش قرار داده است برای کسانی که به گرفتاری و سختی ها دچار می شوند.

(4) زیور توانگری: امام علی (ع) می فرمایند: «الْعَفَافُ زِینَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّکْرُ زِینَةُ الْغِنَی»؛[8] خویشتن داری و عفت زینت فقر و شکرگزاری زینت غناست. اما در مورد غنا که بهترین زینت شکرگزاری است؛ نه تنها شکر لفظی بلکه شکر عملی را هم در بر می گیرد.

اغنیا و ثروتمندانی که شکر عملی به جا می‌آورند، به نیازمندان کمک می‌ کنند، در کارهای خیر و عام المنفعه سرمایه گذاری می‌ نمایند، به آنها که وام می ‌خواهند وام می‌ دهند و حتی به کسانی که محتاجند و روی درخواست کردن ندارند به طور پنهانی کمک می ‌کنند آنها برترین زینت را در زندگی برای خود فراهم کرده اند، در پیشگاه خدا آبرومندند و در برابر خلق خدا نیز دارای شخصیت و آبرو و چه زینتی از این بالاتر.[9]

(5) مایه فزونی: امام علی (علیه السلام) فرمود: «وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَةَ»؛[10] کسی که توفیق شکرگزاری پیدا کند از فزونی نعمت محروم نخواهد شد. این وعده الهی است که قرآن، عقل و خرد انسان نیز گواه بر آن است، زیرا شکرگزاران لیاقت خود را با این عمل برای فزونی نعمت ثابت می‌کنند و خداوند حکیم که هر کارش روی حساب و حکمت است به این گونه افراد نعمت بیشتری می ‌بخشد.

البته می ‌دانیم شکر حقیقی تنها شکر به زبان نیست بلکه مرحله مهم تر آن شکر عملی است و آن این است که از هر نعمتی در جای خود استفاده کند و نعمت‌های الهی را وسیله عصیان و نافرمانی حق نسازد.[11]

(6) راه تداوم نعمت ها: امام علی (علیه السلام) فرمود: «إِذَا وَصَلَتْ إِلَیْکُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّکْرِ»؛[12] هنگامی که مقدمات نعمت‌ها به شما روی آورد ادامه آن را به واسطه کمی شکرگزاری از خود دور نسازید.

نعمت‌ها غالباً به صورت تدریجی بر انسان نازل می ‌شود و وظیفه انسان هوشیار این است که به استقبال نعمت برود و استقبال از آن راهی جز شکرگزاری ندارد. هرگاه با آغاز روی آوردن نعمت به شکر قلبی و زبانی و عملی بپردازد ادامه خواهد یافت و تا پایان آن نصیب انسان می ‌شود.

به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه، نعمت‌ها مانند گروه‌های پرندگان است که وقتی تعدادی از آنها بر شاخه درختی نشستند؛ بقیه تدریجا به دنبال آنها می‌آیند و شاخه‌ها را پر می ‌کنند؛ ولی اگر گروه اول صدای ناهنجار و حرکت ناموزونی بشنوند یا ببینند فرار می ‌کنند و بقیه هم به دنبال آنها می ‌روند و صحنه از وجودشان خالی می ‌شود.

همچنین بسیاری از نعمت‌ها به صورت تدریجی زوال می‌ پذیرند؛ هر گاه انسان در آغاز زوالش هوشیار باشد و به شکر قلبی و زبانی و عملی بپردازد مانع بازگشت و زوال تدریجی آن می ‌شود.[13]

«و قال علی (علیه السلام): اعْلَموا عِلْماً یَقِیناً انَّ اللّهَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْعَبْدِ-وَ إِنْ عَظُمَتْ حِیلَتُهُ، وَ اشْتَدَّتْ طِلْبَتُهُ، وَ قَوِیَتْ مَکِیدَتُهُ-أَکْثَرَ مِمَّا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ، وَ لَمْ یَحُلْ بَیْنَ الْعَبْدِ فِی ضُعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِیلَتِهِ، وَ بَیْنَ أَنْ یَبْلُغَ مَا سُمِّیَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ.

وَ الْعَارِفُ لِهذَا الْعَامِلُ بِهِ، أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ، وَ التَّارِکُ لَهُ الشَّاکُّ فِیهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِی مَضَرَّةٍ، وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمَی، وَ رُبَّ مُبْتَلیً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَی، فَزِدْ أَیُّهَا الْمُسْتَنفِعُ فِی شُکْرِکَ، وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِکَ، وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهَی رِزْقِکَ».[14]

امام علی (علیه السلام) فرمود: یقین بدانید خدا برای بنده اش-اگرچه بسیار چاره جو و سخت کوش و در طرح نقشه ها قوی باشد -بیش از آنچه در کتاب الهی برای او (از روزی) مقدر شده قرار نداده است و (به عکس) – هرچند بنده اش ناتوان و کم تدبیر باشد- میان او و آنچه برایش در کتاب الهی مقرر گشته مانع نگردیده است و کسی که از این حقیقت آگاه باشد و به آن عمل نماید از همه مردم، آسوده خاطرتر و پرمنفعت تر است و آن کس که آن را ترک کند و در آن شک و تردید داشته باشد، از همه مردم، گرفتارتر و زیان کارتر است و چه بسیارند افرادی که مشمول نعمت (الهی) هستند؛ اما این نعمت مقدمه بلای هلاکت ایشان محسوب می ‌شود و چه بسیارند افرادی که در بلا و سختی قرار دارند اما این بلا وسیله ای برای آزمایش و تکامل آن هاست.

بنابراین ای کسی که می خواهی از این گفتار بهره گیری! بر شکرت بیفزا و از شتاب (برای به دست آوردن دنیا) بکاه و هنگامی که به آخرین حد روزی خود می ‌رسی قانع باش.[15]

جمع بندی

با توجه به فرمایشات امیر المؤمنین (ع) در نهج البلاغه پیرامون شکرگزاری، روشن می شود که شکرگزاری تبعات و آثار فراوانی را به دنبال دارد و اگر انسانی توفیق شکر الهی به هر نوعی از انواع آن عملی، لسانی یا رضایت قلبی، پیدا کند، بر اساس قانون الهی علاوه بر اینکه در نعمت هایش فزونی می گردد، باعث تداوم آن ها نیز می گردد. بنابراین اگر کسی بخواهد جزء شاکرین باشد باید به هر سه مدل شکرگزاری پروردگار اهتمام بورزد.

پی نوشت ها

[1] . شریف الرضی، نهج البلاغه، نامه 69.

[2] . دیلمی، ارشاد القلوب، ج1، ص140.

[3] . مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج11، ص352.

[4] . سوره نساء، آیه147.

[5] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 333، ص533.

[6] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه 193 (نسخه صبحی صالح).

[7] . شریف الرضی، نهج البلاغه، خطبه91، ص134.

[8] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 68، ص479.

[9] . مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج12، ص410.

[10] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 135، ص494.

[11] . مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج13، ص119.

[12] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 13، ص471.

[13] . مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج12، ص101.

[14] . شریف الرضی، نهج البلاغه، حکمت 273، ص523.

[15] . مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، ج14، ص295.

فهرست منابع

1. قرآن کریم
2. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب الى الصواب، تهران، کتابفروشی بوذرجمهری مصطفوی، 1349، چاپ سوم.
3. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق: صبحی الصالح، قم، دار الهجرة، 1414ق.
4. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، 1388.
5. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المؤمنین، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1386.