سید رضی از دانشمندان بزرگ شیعه و از صاحب نظران علوم بلاغت است. سید رضی، اشارات و کنایات بلاغی کتاب خدا و سخنان پیامبر بزرگوار و امیرالمومنین علی (علیهم السلام) را به خوبی دریافته و زیبایی های سخن هر سه را در سه کتاب گزینش کرده است. او در جمع آوری و تبویب کلمات معصومین (علیهم السلام) دستی بر آتش داشته و به جز کتاب شریف نهج البلاغه، کتب دیگری را نیز در این موضوعات به رشته تحریر درآورده است که در این مقاله به طور اختصار آن سه کتاب معرفی خواهد شد.

1. تلخیص البیان فی (یا عن) مجازات القرآن

این کتاب به سبب محتوای خاص آن، از رازهای نهفته در دل جهان غیب بود تا اینکه استاد سید محمد مشکات[1] به نسخه ی خطی کتابی دست یافت که آیات قرآن کریم را به عنوان استعاره بررسی کرده بود، ولی عنوان کتاب از بین رفته و امکان شناختن آن وجود نداشت؛ چنانکه چند صفحه از کتاب نیز دستخوش پوسیدگی شده بود.

استاد مشکات در نظر نخستین، گمان کرده بود که کتاب نوشته ی مولفی شیعی قدیمی است. سپس در ضمن خواندن کتاب ملاحظه کرد که نویسنده به تالیف دیگر خود حقایق التاویل ارجاع می دهد. از این روی گمان او به یقین تبدیل شد و دریافت که این کتاب همان اثر سید رضی است که در منابع بسیاری به عنوان یکی از میراث گرانبهای اندیشه ی اسلامی از آن نام برده اند؛ لیکن حدود ده قرن گم شده بود.

سید رضی علاوه بر نام بردن از حقایق التاویل، از مجازات الآثار النبویه نیز در این کتاب نام می برد. با این دو دلیل استوار، جای هیچ شکی باقی نماند که این کتاب همان تلخیص البیان، و از نوشته های سید رضی است.

نسخه های مختلف کتاب

شادروان مشکات، متن کتاب را به صورت عکسی با فهرست های مفصل و با ارزش در سال 1369 ه‍.ق (1329 ش) منتشر کرده بود؛ لیکن محمد عبدالغنی حسن با ویراستاری علمی و پژوهشی مفصل و مقدمه ای بسیار سودمند که خود کتاب مستقلی است، با عنوان الشریف الرضی بین مجازات القرآن و الحدیث، برای نخستین بار در سال 1374 ه‍.ق (مارس 1955 م) در قاهره منتشر کرد، و چاپ دوم آن نیز به وسیله ی دارالأضواء بیروت، در سال 1406 ه‍.ق (1986 م) منتشر گردیده است.

دو گوهر درخشان

سید رضی در مقدمه ی کتاب مجازات الآثار النبویه درباره ی هر دو اثرش می گوید: «این دو کتاب،‌ باذن الله، دو گوهر درخشان هستند که همه جا بدان دو روشن می شوند، و نخستین نوبری است که پیش از من کسی بدان دست نیازیده است».[2]

محمد عبدالغنی حسن می گوید آنچه از ابوعبیده و جاحظ و شاگردش ابن قتیبه به عنوان مجازات القرآن نوشته اند، غالبا نکاتی تفسیری است و در لابه لای کتاب های دیگر آنان پراکنده است. تلخیص البیان نخستین کتاب کاملی است که برای یک هدف به طور مستقل تالیف شده و آن پژوهشی پیگیر برای بررسی مجازها و استعاره هایی است که در کلام الله مجید، سوره به سوره و آیه به آیه، انجام پذیرفته است. بدین جهت این کتاب را در میان کتب «بیان»، می توان مانند تفسیر جامع طبری در میان تفسیرها دانست.

2. مجازات الآثار النبویه

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) افصح العرب است و گفتار آن بزرگوار، پس از کلام خدا، بلیغ ترین و شیواترین سخن است. از روزگار پیامبر گرامی اسلام به بعد، عده ای با شیفتگی و اشتیاق، به نوشتن و ضبط و نقل و شرح و تفسیر سخنانش دست زدند.

مجموعه های بسیاری، بیش از یک کتابخانه ی بزرگ از سخنان او نوشته و گردآوری شده است؛ لیکن این سخن شناس و ادیب و شاعر بزرگ، همان گونه که توفیق بزرگ تالیف نهج البلاغه را بهره ی خود ساخت، مجموعه ی دیگری از سخنان نبی اکرم (ص) را نیز گردآوری کرده است که با مجامع حدیثی دیگر تفاوت بسیار دارد؛ از آنجا که در چند جای این کتاب از نهج البلاغه نام برده، نشان می دهد که تالیف آن توسط سید رضی، پس از نهج البلاغه است.

سید رضی 361 حدیث از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، که مجاز یا استعاره و یا نکته ای بلاغی در آن هاست، در کتابی جمع کرده و مجازات الآثار النبویه نامیده است. شریف رضی در ذیل هر حدیث، مجاز یا استعاره ی آن را ذکر کرده و به شرح مختصر آن پرداخته است.

این کتاب بارها در مصر و عراق و ایران به چاپ رسیده است؛ لیکن چاپ ویراسته ای از آن را محمد محمود الحلبی، در سال 1391 ه‍.ق (1971 م) در مصر به ویراستاری طه عبدالرئوف سعد منتشر کرده است.[3]

3. نهج البلاغه

همان گونه که از نام و عنوان نهج البلاغه برمی آید و برابر با گفتار روشنش در دیباچه ی نهج البلاغه؛ برگزیده ای از زیباترین سخنان امام را گرد آورده است تا سخنوران و گویندگان را فصاحت و بلاغت افزاید، و دانش پژوهان را به کار آید؛ و نه آنکه می خواسته مجموعه ای از احادیث، یا کتابی در مسائل فقه یا تاریخ بنگارد که ملزم به آوردن سند و ماخذ و منبع باشد، و شاید هرگز گمان هم نمی برده است که برخی از افراد در درستی انتساب این سخنان به امیرالمومنین علی (علیه السلام) شک روا دارند، و آنها را از دیگران یا از خود گردآورنده بپندارند.

نهج البلاغه از هنگام تالیف در سال 400 ه.ق ‍ تاکنون، مورد توجه ادیبان و نویسندگان و دانشمندان و شاعران و سخنوران و سخن شناسان و دیگران بوده؛ به طوری که عده زیادی بر آن شرح نوشتند، به نسخه برداری از روی آن دست زدند، به اقتباس و تقلید از آن پرداختند، و کسانی به حفظ و نقل آن همت گماشتند.

گروهی درباره ی نهج البلاغه، به بررسی و پژوهش برخاستند، به نقد آن و درستی و نادرستی انتساب آن به امیرالمومنین علی (علیه السلام) جرات یافتند، و سرانجام به ترجمه ی آن به زبان های دیگر دست یازیدند که برای پرهیز از به درازا کشیدن سخن، اطلاعاتی به اشاره، از این کتاب بزرگ ذکر می کنیم و پیش از هر سخن دیگر درباره ی نهج البلاغه، به نقل گفته ی سید رضی در مقدمه ی نهج البلاغه می پردازیم.

سیر تالیف کتاب نهج البلاغه

سید رضی درباره سیر تالیف نهج البلاغه می نویسد: «در روزگار جوانی و سال های خرمی شاخسار زندگانی، به تالیف کتابی در خصائص ائمه (علیهم السلام) آغاز نهادم که مشتمل بر تاریخ زندگی زیبا و نیکشان و سخنان گوهرزای آنان بود. انگیزه ای مرا بدین کار برانگیخت که در آغاز کتاب یاد کرده ام و پیشاپیش هر سخنی آورده ام.

از نوشتن خصائصی که ویژه ی امیرالمومنین علی (علیه السلام) بود فراغت یافتم، و به سرآوردن دنباله ی کتاب را موانع روزگار و گرفتاری های بی شمار جلو گرفت. آنچه نوشته بودم به صورت چند فصل و چند باب درآوردم و در آخر آن ها فصلی بود که کلمات کوتاه آن حضرت در زمینه ی مواعظ و حکم و امثال و آداب نقل شده از او را – نه خطبه های بلند و نامه های مفصل – در آن فصل آورده بودم.

گروهی از دوستان این فصل را پسندیده و از نکات بی نظیر آن در شگفت افتادند، و از قطعات درخشنده اش چشمشان خیره مانده از من خواستند شروع به تالیف کتابی محتوی برگزیده ی سخنان امیرالمومنین علی (علیه السلام) کنم که همه ی رشته ها و شاخه های گفتارش از خطبه های آن حضرت گرفته تا نامه ها و مواعظ و ادبش را در برداشته باشد.

چه می دانستند که آن سخنان دربردارنده ی شگفتی های بلاغت، و نکات بی نظیر فصاحت، و گوهر ادبیات عربی، و مطالب دلنشین دینی و دنیوی است و همه ی این امتیازات یکجا و به طور همه جانبه در هیچ سخن و کتابی دیده نمی شود.

لذا با آغاز کردن بدان کار بزرگ، به درخواستشان پاسخ دادم، چه به خوبی می دانستم چه سود بزرگ، و نام نیک گسترده، و پاداش اندوخته شده ای در این اقدام نهفته است!

و بدین وسیله خواستم گذشته از نیکی ها و زیبایی های بسیار و برتری های بی شمار نهفته در وجود امیرالمومنین، عظمت قدر آن بزرگوار را در این فضیلت سخنوری نیز آشکار گردانم؛ چه، امیرالمومنین علی (علیه السلام)، از میان همه ی گذشتگان نخستین، تنها کسی است که به اوج کمال سخنوری دست یافته است، و از آنان جز اندکی جسته گریخته و پراکنده ای نابیخته اثری نمانده است».[4]

تبویب نهج البلاغه توسط سید رضی

«دیدم گفتار او بر گرد سه محور می گردد: نخست خطبه ها و فرمان ها؛ دوم نامه ها و پیغام ها؛ و سوم کلمات حکمت آمیز و موعظه ها. پس به توفیق خدای سبحان، ابتدا خطبه های زیبا، و سپس نامه های شگفت و سرانجام، حکمت ها و کلمات گوهرزا را انتخاب کردم، و هر یک را در بابی مستقل قرار دادم و برگ هایی جداگانه برایش نهادم تا اگر بر اثر عجله و شتاب در حال حاضر مطلبی از دستم بیرون رفته، آن برگ های سفید جایی برای استدراک مطلب دیر به دست آمده گردد.

و چون از سخنانش مطلبی در ضمن سوال و جواب، یا منظور دیگری بیرون از تقسیم بندی ما به دست آمد، آن را در مناسب ترین باب و هماهنگ ترین قسمت گذاشتم. چه بسا قسمت هایی نامتناسب در این برگزیده ی سخنان آمده باشد، و سخنان را بدون نظم و ترتیب در کنار هم جای داده باشم؛ زیرا من در این کتاب نکته های شگفت و قطعات درخشان آورده ام و قصدم هماهنگی و نظم تاریخی و پیوستگی میان سخنان نبوده است.

بسا پیش آمده در ضمن این کلمات برگزیده لفظی چند بار بیاید و موضوعی تکرار شود، عذرم در این مورد آن است که روایات درباره ی سخنانش سخت با هم اختلاف دارند.

چه بسا اتفاق افتاده است که سخن برگزیده ای برحسب روایتی به دست آمده به همان شکل نقل گردیده، سپس در روایت دیگری به شکلی متفاوت با شکل نخستین، یا با لفظی بیشتر از سخن برگزیده، یا با عبارتی زیباتر از آن یافت شده، استواری و درستی بیشتر این گزینش، و غیرت ورزیدن برای حفظ و نگهداری گوهرهای با ارزش کلام، اقتضا کرده بار دیگر آن شکل از روایت را هم بیاورم.

گاهی فاصله ی زیاد زمانی نیز موجب آن شده است که کلامی انتخاب شده بار دیگر انتخاب شود، و این تکرار از روی سهو و فراموشی است نه از روی قصد و توجه».[5]

نهج البلاغه، مطابق کلام سید رضی (ره) در سه بخش مرتب شده است:

1. بخش نخست، خطبه ها و کلمات امیرالمومنین علی (علیه السلام) شامل 125 خطبه و 111 کلام و 4 قول است که 12 گزیده از آنها دعاست.
2. بخش دوم، نامه های نهج البلاغه دارای 63 نامه، 12 وصیت و سفارش و بخشنامه، 2 فرمان، 1 دعا و 1 پیمان نامه می باشد.
3. بخش سوم حکمت ها یا کلمات قصار است. چون این حکمت ها در برخی از نسخه ها کم و زیاد شده است، در مجموع می توان گفت در این بخش 451 جمله ی کوتاه حکمت آمیز وجود دارد.

در میان حکمت ها، سید رضی 9 جمله ی کوتاه از کلمات غریب امام را ذکر نموده و تحت عنوان «و فی حدیثه (علیه السلام)» به شرح و توضیح آنها پرداخته است. این حکمت ها همه با «و قال (علیه السلام)» آغاز می شود؛ جز حکمت 147 که آموزش حکمتی بلند در حدود 2 صفحه به کمیل بن زیاد النخعی است، با «و من کلام له (علیه السلام)» آغاز گردیده است.

اگرچه می توان همه ی نهج البلاغه را تفسیر و ترجمان قرآن دانست، لیکن در نگرش سطحی، 140 آیه ی قرآن در این گزیده ها، مورد استشهاد قرار گرفته است. در 11 مورد آیات تفسیر شده، و کتاب خدا در 96 جای نهج البلاغه وصف گردیده است.
38 حدیث نبوی نیز به طور صریح نقل شده است، و به 15 بیت و 4 مصراع از اشعار شاعران تمثل جسته است.

سید رضی (ره) همچنین در پایان نهج البلاغه می نویسد:

«و اکنون هنگام به پایان رسانیدن گزیده ی سخن امیرالمومنین (علیه السلام) است… و پایان این تالیف در رجب سال 400 هجری است، و صلوات خدا بر سرور ما محمد پایان بخش فرستادگان، و راهنما به سوی بهترین راه های نموده به انسان، و بر خاندان او باد که از همگان پاکترین هستند، و بر یارانش که ستارگان درخشان رساننده به یقین می باشند».[6]

سید رضی (ره)، کتابی با ارزش را تالیف نمود که تا روز حشر، چراغ راه شیعیان و منبعی غنی برای دستیابی دانشمندان و حق جویان، به سخنان اصیل اسلامی و شیعی است.

آیت الله عزیزالله عطاردی، تحت عنوان «کسانی که پیش از سید رضی خطبه های علی (علیه السلام) را جمع آوری کرده اند»، پانزده نفر از دانشمندان و رجال حدیث و مورخین شیعه را نام می برد که حدود سیصد سال پیش از تالیف نهج البلاغه، سخنان امیرالمومنین علی (علیه السلام) را گرد آورده اند و همان ها نیز قسمتی از ماخذ سید رضی در تالیف نهج البلاغه بوده است. به اختصار 6 نفر از این افراد در ذیل معرفی شده اند:

1. زيد بن وهب، متوفی به سال ۹۶ هجری؛ کتابش به نام «خطب امير المومنين على المنابر في الجُمعَ الأعياد» یعنی خطبه های امیرالمومنین که در منابر روزهای جمعه و عیدها ایراد فرموده است.
2. نصر بن مزاحم؛ مولف كتاب (صفین) در کتاب خطب على (عليه السلام)».
3. اسماعيل بن مهران؛ از محدثین قرن دوم هجری مولف کتاب «خطب أميرالمؤمنين».
4. هشام بن سائب کلبی؛ رئیس مورخان اسلام، متوفی به سال ۲۰۶ هجری، در کتاب «خطب على عليه السلام».
5. ابو محنف لوط بن یحیی ازدی؛ محدث مشهور و از دانشمندان قرن دوم هجری، مولف كتاب «الخطبة الزهراء لامير المؤمنين (ع)» يعنى: خطبه های درخشنده امیر المومنین علی (عليه السلام).
6. محمد بن عمرو واقدی در گذشته سال ه.ق ۲۰۷؛ سید رضی بعضی از خطبه های نهج البلاغه را چنانکه خود می گوید از روی نوشته و خط او نقل می کند.

دیگر آثار سید رضی

1. حقایق التاویل فی متشابه التنزیل

احمد بن علی داودی از ابوالحسن عمری نقل می کند که گفته است: «تفسیر قرآنی منسوب به سید رضی را دیده است که نیکوست و در بزرگی و شرافت، مانند تفسیر ابوجعفر طبری [یا به قولی: ابوجعفر طوسی] بلکه بزرگتر بوده است».[7]

علامه امینی نیز در کتاب الغدیر می نویسد: حقایق التاویل تفسیر سید رضی است که در کتاب مجازات آثار النبویه یک جا به نام حقایق التاویل یاد می کند، و در جای دیگر به کتاب بزرگ در متشابهات قرآن نام می برد. نجاشی از آن به حقایق التاویل تعبیر کرده، صاحب عمده الطالب آن را المتشابه فی القرآن می نامد. ابن جنی، استاد سید رضی، به عنوان تقریظ بر این کتاب می نویسد: سید رضی کتابی در معانی القرآن تصنیف کرده است که مانند آن نمی توان یافت.

2. خصائص الائمه (علیهم السلام)

سید رضی در مقدمه ی نهج البلاغه می گوید: «در روزگار جوانی به تالیف کتابی در خصائص ائمه (علیهم السلام) آغاز نهادم که مشتمل بر تاریخ زندگی زیبا و نیکشان و سخنان گوهرزای آنان بود. از نوشتن خصائصی که ویژه ی امیرالمومنین علی (علیه السلام) بود فراغت یافتم، و به سرآوردن دنباله ی کتاب را، موانع روزگار و گرفتاری های بی شمار جلو گرفت».

جلد اول این سلسله که سید رضی بدان اشاره می کند، همان کتاب خصائص امیرالمومنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) است که بارها در ایران و عراق به صورتی غلط و تحریف شده، به چاپ رسیده است. دکتر شیخ محمد هادی امینی می گوید: «پژوهش و بررسی و ویراستاری و حاشیه نویسی بر نسخه ی کهن با ارزشی از آن کتاب را برعهده گرفته ام که بر السید الامام الفقیه ابن راوندی (ف. 570 ه.ق‍) قرائت شده، نقل آن را به شاگردش فخر العلماء ابوعلی عبیدالله بن الحسین، در سال 555 ه.ق‍ اجازه داده است. و این کتاب را مجمع البحوث الاسلامیه در مشهد، سال 1406 ه‍.ق، به چاپ رسانیده است».

3. دیوان شعر

نبوغ شعر سید رضی در ده سالگی شکوفا شد، و همین که نخستین قصیده ی خود را در آن سن سرود، ادیبان و سخن شناسان به شگفتی دچار شدند. عده ای در سال های بعد از او، به گردآوری اشعار سید رضی همت گماشته اند. آخرین کسی که آن را گردآوری کرد، ابوحکیم المعلم عبدالله الخبری (ف. 476 ه‍) است.
این دیوان که اکنون مشتمل بر بیش از 16300 بیت در انواع شعر است، پیوسته در میان مردم دست به دست می شده؛ آن را می خواندند و به شگفتی دچار می شدند و اشعارش را حفظ می کردند. در روزگار سید رضی، بزرگان ادب و سخنوری توجه بسیاری به اشعار او نشان می دادند.

ادیب، سخن شناس و نویسنده ی بزرگ، صاحب بن عبّاد، قطعه ای از شعر سید رضی به دستش می افتد و چنان شیفته می شود که کسی را به بغداد می فرستد تا از روی دیوان سید رضی نسخه ای بردارد و برایش ببرد. این جریان در سال 385 ه‍.ق که سید رضی 26 سال بیشتر نداشت اتفاق افتاده است. چون سید رضی از این کار آگاه شد، قصیده ای به همین مناسبت سرود و به همراه نسخه ای از دیوان برایش فرستاد.

به جز آثار یاد شده در بالا، حدود دوازده اثر دیگر نیز از سید رضی در کتاب های تاریخ و شرح حال گزارش شده که متاسفانه چیزی از آنها به دست نیامده است.

پی نوشت ها

[1] سید محمد مشکات استاد دانشکده ی حقوق دانشگاه تهران بود و کتاب های خطی با ارزشی داشت. وی همه ی آن نسخه های خطی را که بالغ بر سه هزار و یکصد جلد بود، به کتابخانه ی دانشکده ی حقوق اهدا کرد.

پس از تاسیس کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران و به پایان رسیدن ساختمان آن در سال 1349، کتاب های خطی استاد مشکات به ساختمان کتابخانه ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه منتقل شد و پایه ی بخش خطی آن کتابخانه گردید.

[2] مجازات الآثار النبویه، صفحات 21 و 22.

[3] این کتاب به عنوان: آفرینش ادبی در گفتار نبوی بوسیله ی نگارنده ترجمه شده است.

[4] مقدمه ی سید رضی بر نهج البلاغه، ترجمه از مقدمه ی پرتوی از نهج البلاغه، صفحات 75، 77، 79.

[5] همان.

[6] همان.

[7] ابن عنبه، عمده الطالب، ص 170.

جعفری، سید محمّد مهدی، مجموعه ی اندیشمندان ایران و اسلام احیاگر بلاغت علوی (مروری بر زندگی و آثار سید رضی)، تهران: نشر همشهری، چاپ اول، 1388.